Üstbilişsel (metakognitif), bireylerin kendi düşünme süreçlerini anlamalarını ve yönetmelerini sağlayan bir kavramdır. Meta, Yunanca’da “üstünde” veya “ötesinde” anlamına gelmektedir. Kognitif ise zihinsel işlemlerle ilgilidir.
Üstbilişsel kavramı bir bütün olarak bireyin kendi düşünceleri, inançları ve zihinsel süreçlerinin farkında olma yeteneği ile ilgilidir. Bu, düşüncelerin nasıl oluştuğu, nasıl değerlendirildiği ve ne zaman ve neden değiştirilmesi gerektiği gibi konuları içerir.
Bu kavram, “düşüncesi” olarak düşünülebilir. Örneğin, bir öğrencinin bir matematik problemi çözerken kullandığı stratejileri analiz etmesi, hangi stratejilerin işe yaradığını ve hangilerinin işe yaramadığını belirlemesi ve bu bilgiyi gelecekteki benzer problemleri çözmek için kullanması üstbilişsel süreçlerdir. Ayrıca öğrenme stratejilerini geliştirme, öğrenme sonuçlarını değerlendirme ve hafıza teknikleri gibi bilişsel becerileri geliştirme amaçlı eğitim programlarına da uygulanır.
Bunun yanı sıra üstbilişsel, bilişsel süreçleri ve işlevleri yöneten bilişsel kontrol sistemlerini de kapsar. Bu sistemler, bilgiyi işleme ve yönetme şeklimizi, dikkatimizi, algımızı, düşüncelerimizi ve davranışlarımızı etkiler. Üstbilişsel işlevler, bir görevi planlama, hedefleri belirleme, odaklanma, dikkati sürdürme, karar verme, hatırlama, problem çözme ve öğrenme gibi bilişsel süreçleri yönetmek için gereklidir.
Üstbilişsel beceriler ise, kişinin kendi öğrenme sürecini anlamasına, yürütmesine ve yönlendirmesine yardımcı olur. Ve dolayısıyla öğrenme ve performansın iyileştirilmesine katkıda bulunur. Örneğin, bir kişi bir konuyu anlamakta zorluk çekiyorsa, üstbilişsel becerilerini kullanarak neyin eksik olduğunu belirleyebilir ve öğrenmeyi artırmak için daha iyi bir strateji geliştirebilir.
Üstbilişsel beceriler, birçok farklı alanda önemlidir. Özellikle eğitim, iş, sosyal ve kişisel hayatta başarı için gereklidir. Bu beceriler, öğrenme süreçlerini etkili bir şekilde yönetme, yeni durumlara uyum sağlama ve değişken koşullara uyum sağlama, yaratıcılık ve yenilikçilik, etkili iletişim, liderlik ve problem çözme gibi alanlarda yardımcı olur.
Üstbilişsel düşünce de daha yüksek seviyede bir düşünce işlemi olarak tanımlanabilir ve özellikle problem çözme, karar verme ve yaratıcı düşünme gibi karmaşık görevleri yerine getirirken kullanılır. Bu süreçlerin etkili bir şekilde kullanımı, öğrenme, iş performansı ve genel zeka seviyeleri açısından önemlidir.
Metakognisyon kavramını ise en genel anlamda şöyle açıklayabiliriz; bir kişinin öğrenme süreci hakkında farkındalık sahibi olması, öğrenme stratejilerini planlaması, takip etmesi ve düzenlemesi için gereken bilişsel süreçler ve becerilerdir. Öğrenmenin daha etkili hale getirilmesine yardımcı olur çünkü bir kişi neyi ne kadar iyi anladığını, hangi öğrenme stratejilerinin en etkili olduğunu ve hangi stratejilerin kendisi için en uygun olduğunu belirleyebilir. Bu nedenle, metakognisyon, öğrenmeyi daha etkili hale getirmek için kritik bir bileşendir.
Örneğin, bir öğrenci, metakognitif becerilerini kullanarak bir ders çalışma planı yapabilir, öğrenme sürecinde neleri anlamadığını ve neleri anladığını fark edebilir, öğrenme stratejilerini değiştirebilir veya uygun olmayan bir stratejiyi düzeltmek için gereken adımları belirleyebilir. Benzer şekilde, bir işletme yöneticisi, metakognitif becerilerini kullanarak, işletme hedeflerini ve stratejilerini değerlendirebilir, bir problemin kök nedenini belirleyebilir ve karar alma sürecini geliştirebilir.
Metakognitif beceriler arasında aşağıdakiler yer alabilir:
1. Hedef belirleme: Bir öğrenci, öğrenme hedefleri belirleyerek hangi bilgileri öğrenmesi gerektiğini ve bunları nasıl öğreneceğini planlayabilir.
2. Strateji kullanımı: Bir öğrenci, öğrenme sürecinde hangi stratejilerin işe yaradığını tespit edebilir ve bu stratejileri kullanarak daha etkili bir öğrenme süreci oluşturabilir.
3. Düzenleme: Bir öğrenci, öğrenme sürecini organize etmek için planlama, zaman yönetimi ve kaynak yönetimi gibi becerileri kullanabilir.
4. Gözlemleme: Bir öğrenci, öğrenme sürecinde kendi performansını izleyerek, nelerin işe yaradığını ve nelerin işe yaramadığını belirleyebilir.
5. Değerlendirme: Bir öğrenci, öğrendiği bilgiyi ne kadar iyi anladığını ve ne kadarını hatırlayabildiğini değerlendirebilir.
Bu becerilerin geliştirilmesi, öğrencilerin öğrenme sürecinde daha etkili ve verimli olmalarına yardımcı olur. Bu nedenle, öğrencilere metakognitif becerilerin nasıl kullanılacağı konusunda eğitim verilmesi, eğitimde önemli bir stratejidir.
‘’Düşünmeyen beyinler, düşüncesizlere esir olmaktan öteye gidemezler.’’
Mustafa Kemal Atatürk
