11 – TÜRKÜLERİMİZ GERÇEK HALK EDEBİYATIDIR
* Ninni , ağıt , şarkı , türkü , mani koşma , semai , varsağı , kırık hava , uzun hava , kaya başı , yol havası , oturak , bozlak , hoyrat , teke zortlatması, gönül kırmak , kalp kırmak , yürek yakmak , yere bakan yürek yakan ,
* Şiir, gazel, kaside, efe, seymen, yiğit, eşkiya, aynalı körük, yaylı araba, yakışmak, yakıştırmak, don gömlet, pazen, birman, ipek, nazilli basması, tamzara, güvende, karşılama, harmandalı, çifte telli , horon, halay, alem havası ,
* Leblebi koydum tasa , bir elinde bağlama kömür gözlüm ağlama ben buralı değilim bana gönül bağlama , unutturamaz seni hiç bir şey , beş on damga yemiş pula dönmüşsün , rüyalar gerçek olsa , dilinin altındaki baklayı çıkarmak , ucuz etin suyu kara olur , kızını dövmeyen dizini döver , kızını serbest bırakırsan ya davulcuya yada zurnacıya varır , çok muhabbet tez ayrılık getirir ,
* İşve , naz , cilve , civelek- civelek , faka basmak , ciğerini dağlamak , çırpınmak , dört gözle yol beklemek , çok naz aşık usandırır , karagözlüm efkarlanma gül gayri ibibikler öter ötmez ordayım , artık mum yakta ara sen benim gibisini , kim bilir belki yarın belki yarından da yakın ,Cemile’min gezdiği dağlar meşeli , gaydırı gubbak Cemilem nasıl nasıl edelim biz bu işi ünneg gelin Hoca Memişi kadifeden kesesi kahveden gelir sesi , ak üzüm asmasıyım Nazilli basmasıyım anne doktor getirme ben sevda hastasıyım , oylum oylum fidan boylum ,
* Cazgırın pehlivanları güreşe tutuşturması ve altta kaldım diye yerinme üste geldim diye sevinme demesi …, haydi bakalım ikisine de maaşallah , ramazan davulcularının attığı maniler , çarşı – pazar
* Masalların başlangıç ve bitişindeki söz dizeleri ” bir varmış bir yokmuş evvel zaman içinde kalbur saman içinde , deve tellal iken pire berber iken ben annemin beşiğini tıngır mıngır sallar iken , az gitmişler uz gitmişler dere tepe düz gitmişler bir arpa boyu yol gitmişler , onlar ermiş muradına biz çıkalım kerevetine , misafir umduğunu değil bulduğunu yermiş , kan kusar ama kızılcık şerbeti içtim der , kol kırılır yen içinde kalır ,(sokak manicilerinin ve ramazan davulcularının manileri)…,
12- TÜRKÜLERDE MAKAM SAHİBİ ve HATIRI SAYILIR KİŞİLER VARDIR
* Bey , sultan , padişah , vezir , muhtar , kezir , postacı , hakim , müdür , muallim , öğretmen , çavuş , onbaşı , asker , zabit , paşa , gedikli , doktor , tabip , hekim , lokman hekim ,
* Bodrum Hakimi , Bolu Beyi , terhis , teskere , nöbet , mola , dinlenme , potin , çizme , palaska , kasatura , bahriyeli , jandarma, piyade, karargahlar, arabam daşa geldi, konağa paşa geldi, muallim , boynu gravatlı, yaşa Mustafa Kemal Paşa yaşa, Hoş gelişler ola,
* Osman ağa, aslan Mustafa, aman Eşref, Kerimoğlu, aman ormancı, Köroğlu
* Gazi Mustafa Kemal Paşa
* Ünü büyük Osman Paşa Plevne’den çıkmam diyor , Karacaoğlan , Pir Sultan Abdal , memik oğlan , yanık ömer , pala remzi , Sepetçioğlu , Aşık Veysel , kul -köle , ümmet , millet…
* Urfa’ya paşa geldi , ünnen gelin hoca Memiş’i , muhtarmı oldun Kezban yenge , gemilerde talim var bahriyeli yarim var , benim yarim candarmadır candarma , candarma çavuşuyam … , seyyah olup şu alemi gezerim , efelerin içinde Yörük Ali’yi seçtinmi , ak tolgalı beylerbeyi haykırdı ! ilerle … , katip arzuhalım yaz yare böyle , kır kalemi – kes cezamı yaşamayı neyleyim …
13 – EDEP – ADAP , AR – NAMUS , ŞAN ve ŞEREF VARDIR
* Kuyruk sallanmaz, göz edilmez, işmar edilmez, işareten ganaram, harama uçkur çözülmez, ince hastalıktır, veremdir, lokman hekim dahil doktorlar çare bulamaz, ciğerler erir, yürekler dayanmaz , yürek parçalanır, yüzü gülmez, kaşlar çatıktır, kem gözle bakılmaz, ağıza alınmaz laf söylemek, el -etek çekmek, ununu elemek, eleğini asmak, yaraya tuz basmak…
* Delikli demir çıktı mertlik bozuldu, çakı gibi asker olmak, çivi gibi ,
* Namus belasına gardaş çektiğimiz dert bizim, karakolda doğru söyler mahkemede şaşar, mapus yatmak, anne doktor getirme ben sevda hastasıyım, karakolda ayna var ayna var kız kolunda damga var, moriyede fosforlum ,
* Türk Bayrağı ve Sancağı’nın namusu, Türk Vatanı İstiklal ve Cumhuriyeti’nin korunması, vatan için ve bu değerler uğruna şehit olmak, değerlerimizi korumak, yardım sever ve misafirperver olmak.
14 – ZENGİN – FAKİR ve YOKSULLAR VARDIR
* Ağalar, beyler, aslı yok yaylasında bin beşyüz koyunum var benim, gönlü zengin, para, pul, mangır , altın, gümüş, geçmez para, hanlar, hamamlar, saraylar, başlık parası, yüz görümlüğü, altın yüzük , bilezik, yavan ekmek , şan, şöhret, ün, çarşı -pazar, seksen şeftaliye pazar eyledim,
* Garip , gariban , miskin , seksen şeftaliye pazar eyledim , pazara kadar değil mezara kadar , sarı çizmeli mehmet ağa bir gün öder hesabı , mum , şamdan , tellal çağırtmak , nalıncı keseri gibi hep kendine doğru yontmak , azıcık aşım kaygısız başım , veresiye vermek , ödünç vermek , borç vermek garip garip ötme bülbül , beşyüz altın yedirdim bir ayda , parmağında yüzükler kolunda bilezikler oy sana dolanayım oy oy Fadime nedir bu güzellikler , ayranı yok içmeye tahtırevan ile gider sı…. ,
15 – GERÇEKLER ve HAYALLER VARDIR
* Meşelidir engin dağlar meşeli, yumurtanın kulpu yok , gözlerimde uyku yok , mehtaba nedense Kalamıştan çıkılır çıkılacak başka yer yoktur , odam kireç tutmuyor kumunu sermeyince , Ordu’nun dereleri aksa yukarı aksa , dünya dönüyür sen ne dersen de , aklını peynir ekmekle yemek ,
* Sevinç , üzüntü , keder , elem , ızdırap , çile , coşku , sevda , gönül yarası , hicran yarası , kader , kıvanç , müjde , hasret , sıla hasreti , veda , elveda , vuslat , kavuşma , hoş geldi , hoş geldi sefa geldi
* Vefa , vefasız , merhamet , merhametsiz , zalim , zulum ,vicdan , vicdanlı , vicdansız , nazar ,
* Asker yolu beklemek , teskere almak , aşk , yar , sevgili , tatlı dil , nazar , naz , nazlı yar , gözümün feri , padişahın fermanı , çırpınmak , kıran kırana , fizan , sükut , koku , tatma , duyma ,
* Aheste çek kürekleri mehtap uyanmasın , yangın var yangın var ben yanıyorum yetişin a dostlar tutuşuyorum , çıtı -çıtı , mini -mini , fındık kurdu , gönül borcu , karadır bu bahtım kara gönül kar etmiyor yare sen düşürdün beni dara ey baht, ey! baht ey! ,elmayı yüke goymak , ağzını büke goymak
* Türkü yakmak , türkü çığırmak , nina -nina , ninna , ninno , oy -oy , öf ülen öf , efem , haydi efeler , hey gidinin efesi , manda yuva yapmış söğüt dalına yavrusunu sinek kapmış gördünmü, solo yapmak,
* Arabaya taş koydum civanım ben bu yola baş koydum ,
* Türk çalar Türkmen oynar, Mağosa limanı limandır liman … kan kusa kusa , yan basa basa, sitem , gücenme , yerinme , yacanma , aş erme , özenme , çok özleme , özleme , göreceği gelmek , özledim … tenini tenini, her yerini ,
16 – MADENLER , PARA ve SİLAH VARDIR
* Altın , gümüş , bakır , kömür , zırnık , kurşun , demir – çelik , tunç , kireç , kalay , zümrüt , elmas, yakut , cevher , mücevher , gümüş kemer , safir , sedef , inci , mercan…çuvaldız, şiş, biz, sille,tokat
* Lira – kayma – kuruş – para – pul – para , gömü – define , hazine , geçmez para …
* Mavzer , pistol , tabanca , silah , top – tüfek , saçma , kurşun , barut , bomba , şarapnel , mayın , torpil , tetik , ok -yay , çakı – bıçak , kama , pala , kosa , tırpan , kazma – kürek , balta , keser , iğne
*Bülbülü altın kafese koymuşlar ah vatanım demiş , sizde bulunmazmı bir kurşun kalem , parmağında yüzükler kolunda bilezikler , gümüş kemer ince bele dar gele dargele , ayağına giymiş sedef nalini , demirciler demir döver tunç olur…
17 – HER CİNS ve TÜR HAYVAN VARDIR
* At , kırat , manda , camız , inek , buzağı , dana , düve , koyun ve kuzu , inatçı keçi , koç ve teke , çoban , deve , kervan , ahu , ceylan , aslan , arı , kelebek , bülbül , serçe …
* Şahin , kartal , güvercin , kelebek , çekirge , ördek , tavşan , kurbağa , kuş , baykuş , keklik , sülün , turna, telli turna , kedi , köpek , it , civciv , horoz , ördek , suna , ceylan ( ahu , maral ) , kuzular ,
karga , tilki , çakal , aslan , kurt , ayı , balık , fare , kıratın kişnemesi, meleşen koyun ve kuzular
* Eğer, semer , yular , kolan , palan , duşak , örük , sikke , pranga , boyunduruk , yılan , çıyan , börtü böcek , bit -pire , sinek , karınca , yeşil kurbağa , İti an çomağı hazırla , it iti ısırmaz , köpek b.k yemekten vazgeçmez , köpektir zevk alan seyyad -ı bi insafa hizmetten , Denizli’nin horozları bellidir,
* Kaz gelecek yerden tavuk esirgenmez , tavşan pilavı , petekte arı gördüm ben bu gün yari gördüm , çam sakızı çoban armağanı , kovaladıkça kaçan ateş böceğimisin …
*Arap atı gibi sallar başını , Arap boyayı fazla bulunca, öküz altında buzağı aramak , turnayı gözünden vurmak , telgrafın tellerine kuşlarmı konar , telli turnam , yeşil başlı gövel ördek uçar gider göle karşı , iki keklik bir kayada ötüyor ötmede keklik derdim bana yetiyor…
* Horozumu kaçırdılar damdan dama uçurdular , suyuna da pilav pişirdiler geh bili bili bili bili bil çilli de horozum kayboldu , kuş kanadı divit olsa …,uçanda kuşlara malum olsun ben annemi özledim.
* Ulusun korkma nasıl böyle bir imanı boğar medeniyet dediğin tek dişi kalmış canavar , devlerin aşkı büyük olur , telefonun ucunda …
18- ANA, BABA, AKRABA, SEVEN ve SEVİLENLER, AŞK ve SEVGİ VARDIR
* Roman kızı , Kaz kızı , Sarı kız , Dimetoka kızları , Manastır’ın kızları , Edremit’in gelini, sarı gelin , Erkilet güzeli , vurulmak , vurgun yemek , yaralanmak…
* Ayşe , küçük Ayşe , Fatma , Fadime , Cemile , Emine , Hatice , Hacer , Kezban , Küsüm, Ümmü , Umman , Suzan , Suzi , Sakine , Halime , Nurcan , Mefaret hanım , Feraye , Cevriye , kız kaçırma..
* Ali , Hasan , Ömer , Halil , Eşref , Memik oğlam , Mehmet , Aslan Mustafa , İbram çavuş…
* Ana , anne , baba , hala , bibi , dayı , teyze , enişte , baldız , gelin , görümce , kaynana , dede , nine , emmi , emmioğlu , hoca memiş, dikenli bahçeye giremeyenler,
* Arzu ile kamber – leyla ile mecnun , ferhat ile şirin, kerem ile aslı..
* Can – canan – can evi ,canlar , dane – dane benleri var… , seke – seke yürümek , keklik gibi sekmek , gümbür- gümbür, gürül -gürül , şırıl – şırıl , şarıl – şarıl…
* Sırılsıklam aşık olmak , civanım , deli – divane , avare , salınmak , süzmek – süzülmek , üzgün ve süzgün… kardeşilerim yolları bilse de gelse , annemin yelkeni olsa,
* Huysuz ve tatlı kadın , tencere yuvarlanır kapağını bulur , iki çıplak bir hamama yakışır , davul bile dengi dengine , onbeş yaşında da Nazife de hanıma doyum olurmu , dane dane benleri var yüzünde…denizin dibinde Hatçem demirden evler ak gerdanın üstünde de çiftedir benler , sırılsıklam aşık olmak, anasını sen al kızını da ben , gelin Ayşe suya gitmiş çamurlara bata bata , tin tin tinimini hanım seni seviyor canım…
19 – SANATKARLAR ve MESLEK ERBABLARI VARDIR
* Terzi elin kırılsın, demirciler demir döver tunç olur, kalaycılar kalay yapar, derenin kenarında kalayladım kazanı, dürüyemin güğümleri kalaylı fistan giymiş etekleri halaylı…
* Sirke satmak, terciye tere satmak , veresiye vere vere kalmadı kalmadı, götür sarrafa göster kalp isem alma beni, sür gemici gemini hiç kimseden korkum yok .
* Erzurum çarşı pazar, Kağızman ‘a ısmarladım nargele nargele, gümüş kemer ince bele dar gele dar gele, iki kapılı bir handa gidiyorum gündüz gece , hancı çek şu perdeleri sen yavaş yavaş , arşın , endaze, okka, dirhem, iki dirhem bir çekirdek, kulaç, fersah -fersah, on parmağında on marifet…
* Bak postacı geliyor selam veriyor, fış – fış kayıkçı, kayıkçının küreği hop hop eder yüreği, ip attım ucu galdı da, tarakta göcü galdı…çok sevdim eller aldı da ,…yürekte acı galdı…
– Malum, Klasik Türk Edebiyatı dışında kalan ve malzemesi dile dayanan aşağıdaki ürünler halk edebiyatı ürünleridir. Bunlar ; ATASÖZÜ, DESTAN, HİKAYE, MASAL, KARAGÖZ ve ORTAOYUNU, FIKRA , MANİ, TÜRKÜ, ŞARKI, NİNNİ ve AĞITLAR‘dır.Üç ayrı başlıkta incelediğimiz Halk Edebiyatı da;
1-ANONİM HALK EDEBİYATI,
2-DİNİ TASAVVUFİ (TEKKE) EDEBİYATI,
3-DİN DIŞI (AŞIK) HALK EDEBİYATI diye üçe ayrılır.
SÖZÜN ÖZÜ: Türkülerimiz halk edebiyatımızın en güzel örnekleridir. Türkü Türk’ün her şeyidir, bunu on dokuz ayrı başlık ile anlatmaya çalıştım, ama yine de o güzel türkülerimizi sayfalara sığdıramadım. Türkü ve şarkılarımızda, ağıt ve manilerimizde, masal ve ata sözlerimizde yer alan çok özel ve çok güzel söz ve dizeler vardır. Örneklerle az ve biraz değindiğim o’özlü ve güzel sözlerle… sizleri de türkülerimizin yaratıldığı ve doğduğu yurdumuzun güzel yer ve diyarlarına götürdüm. O’ diyarlar, o’ türküler ve o ‘memleket bizimdir bizim, sanırım ben de bir iş başardım, Türk’üm ne mutlu bana.
Muharrem KAYNAK
