Sevgili okurlarım, merhaba
Bu yeni yazımda da Havran ilçemizin tarihi mezarlığında bulunan, adeta her biri sanat eseri olan mezar taşları hakkında bazı bilgileri sizlerle aktarmaya çalışacağım.
Havran Mezarlığında bulunan mezarların taşlarında kullanılan meyve motifleri arasında; hurma, üzüm, nar ve incir yer alır. Hurma ağacı, İslam dininde cennete özgü ağaçlardan sayılmaktadır. Hurma, yaşamın ve ölümsüzlüğün sembolü olarak resmedilmiştir. Bol meyveli olarak gösterilmesi de bereketi ve üremeyi ifade eder. Asma ağacı da ölümsüzlüğün sembolüdür. Meyvesi üzüm de cennet meyvelerinden birisidir. Bir diğer cennet meyvesi olan nar ise, mezarda yatan kişinin cennete gitmeyi arzuladığını anlatır. Tanelerinin sayısı kadar cennet nimetlerine kavuşulması hayal edilir.
Kuran’da da geçen incir, üzerine yemin edilmesi bu meyveyi ayrıcalıklı kılan bir özelliğidir. Buna istinaden mezar taşlarında kullanılan incir, özenli bir şekilde dizilmiş olarak tabakta betimlenir. Havran’a özgü mezar taşlarının bazılarında, diğer meyveler de incir gibi bir tabağın içiresinde gösterilmiştir. Mezar taşlarının üzerinde tabak tabak meyvelerin yer alması bereketi temsil eder.
Havran mezar taşlarında çiçekler de meyveler gibi işlenmiştir. Gül, en çok kullanılan çiçek motiflerindendir. Mezar taşındaki gül hiç açmamışsa ya da dalı kırık bir gül varsa mezarda yatan kişinin genç yaşta öldüğü anlaşılır. Bazı mezar taşlarının kavuklarının dolambaçları arasına yaprakları ile birlikte tek veya çift sıkıştırılmış gül motifleri ise ölen kişinin meslek hayatının henüz başlarında olduğu anlatılmak istenmiştir.
Papatya, sümbül, zambak ve lali gibi baharı müjdeleyen çiçeklerinde mezar taşlarında önemli bir yer tutar. Lale kelimesi tersten okununca eski harflerle hilal anlamına gelir. Karanfil de hüznü anlatır. Bu anlamda mezar taşı üzerindeki karanfil motifinin varlığı oldukça manidardır.
Meyve ve çiçek motiflerinin yanı sıra kandil, arma, nişan, hançer, kılıç, sürahi, ibrik, kse, kalem, sepet, kama, istiridye ve mesleki alet gibi pek çok günlük yaşamda kullanılan eşyalar da süsleme aracı olarak mezar taşlarında kullanılmıştır.
İstiridyelerin içindeki inci bir servet kaynağıdır. İnci 2-3 yılda meydana gelir. Bir tek inci için bin inci açılır. İstiridyenin zenginliği ifade etmesi, mezar taşlarında kullanmak için anlaşılır bir neden olmuştur. Özellikle içinden inci çıkması ve bu incinin de kadınlar tarafından kullanılması da istiridye motifinin özellikle kadın mezar taşlarını bezemesini sağlamıştır.
Hilal motifi, İslam dini simgeler. Yıldız da daha sonraları hilalin yanında kullanılmaya başlanılmıştır. Mezar taşlarının yüzeylerinde mimari yapılar özellikle cami, türbe, ev ve şehir manzarası işlemelerine rastlanılmaktadır. Bu tür tasvirler Ege Bölgesi’nde daha çok Havran’da görülmektedir.
Veba hastalığından ölen kişilerin mezar taşının üzerinde simetrik bir daire ve çember bulunur. “Mühr-i Süleyman” motifi; bolluk, bereket ve güç sembolü olarak kullanılmıştır. Bu motif, iki üçgenden oluşan altıgen yıldız şeklindedir.
Asker kökenli kişilerin mezar taşlarında en çok tercih edilen motif “Osmanlı Devlet Arması”dır. Pek çok devlet adamının, önemli işlere imza atmış askerin mezar taşı Şevkat, Mecidi veya Hamidi Nişanları ile bezenmiştir.
İlimle ilgilenen insanlar öldüğünde ilim sahibi bir kişi olarak hatırlanmak isterler. Bunun için mezarlarına bunu simgeleyen işaretler konulur. Bir mezar taşında hokka ve divit ile bir tomar kâğıt varsa o kişinin ilimle ilgilendiği ve hattatlık yapmış olduğu düşünülür.
Mezar taşlarında ok atma konusunda usta olan kişilerin mezar taşlarına, ok ve yay motifleri işlenmiştir. Yaylarda genellikle bir ok kullanılmıştır. Okların kullanıldığı ok torbası ‘sadak’ yayla beraber veya tek başına görülmektedir.
Çok yaygın kullanılan bir diğer motif de çark-ı felektir. Bu motif feleğin çarkını, talihi, bahtın dönüşümünü ve sonsuzluğu anlatır. En dikkat çekici anlamı ise, ölümün kaçınılmazlığı ve hayatta olan her şeyin mutlaka bir gün ölecek olmasıdır.
Genel olarak mezar taşlarının amacı, ölen kişinin tanıtılması ve anılmasıdır. Bu amaç gereği de mezar taşlarının yola bakan tarafları daha süslü ve daha dikkat çekicidir. Özel semboller de bu tarafa konmuştur. Mezar taşlarının ilk konduğu zamanlar, Havran Mezarlığı’nın etrafı bugünkü gibi yüksek duvarlarla çevrili değildi.
Kaynak: Fatih Çavuş , “Osmanlı Mezar Taşlarının Sırları” (Kitap)
Canan Hanoğlu, Gaziosmanpaşa Üniversitesi Sanat Tarihi Bölümü Öğretim Görevlisi (Tez çalışması)
