Çanakkale’nin Ayvalık ilçesine bağlı Gülpınar beldesi, batılı seyyahlar tarafından 18. ve 19. yüzyıllarda ziyaret edilmiş. Bu seyyahlar, hem Gülpınar hem de eteğinde yer alan Apollon Smintheus kutsal alanı hakkında bazı bilgiler vermiş. Apollon Smintheus kutsal alanı hakkındaki en kapsamlı çalışma ise Prof. Dr. Coşkun Özgünel tarafından yapılmıştır.
Homeros, İlyada Destanı’nda Akhaların Khrysa’ya ve Apollon Tapınağı’na ulaşmak için deniz yolunu kullandıklarını söyler. Homeros’un ifadesine göre, Akhalar, Khryseis ve kurbanlıkları sunağa getirir. Burada gerekli ritüelleri yaptıktan sonra yeniden deniz yoluyla Troia’ya dönerler.
Homeros’un söz ettiği liman, günümüz Gülpınar yerleşimi için uygun düşmemektir. Ancak yapılan jeolojik çalışmalar Tuzla Ovası’nın Homeros döneminde bir deniz olabileceğini düşündürmektedir. Helenistik ve Roma Dönemi antik yazarları da Apollon Smintheus Tapınağı ve yer aldığı Killa’nın iki limanlı olduğundan bahsederler.
Apollon Smintheus tapınağının en dikkat çekici yanı ise, konusunu Homeros’un İlyada destanında anlatılan Troya Savaşı’ndan alan kabartmalarıdır. İlyada konulu kabartma frizleri ile bezenmiş tapınak bu özelliği ile tekil bir örnektir. İlyada anlatımını bölümler halinde tapınağın kabartmalarında görebilmekteyiz.
Smintheion’daki diğer kalıntılar genellikle Hellenistik ve Roma Dönemi’ne aittir. Son yıllarda Smintheion ve Aleksandreia Troas’da yapılan kazı ve araştırmalar Aleksandreia Troas’tan başlayıp Smintheion’a ulaşan bir yolun varlığını ortaya koymaktadır. Smintheion’da 2004-2011 yıllarında gerçekleştirilmiş olan kazılarla bu yolun Smintheion’dan çıkış noktası ve yönü saptanmıştır.
Özellikle 2006 yılındaki çalışmalarda, kutsal alandaki yolun ortaya çıkarılması ve kutsal alan ile olan bağlantılarını ortaya koymak amacıyla kazı ve sondaj çalışmaları yapılmıştır. Bu çalışmalarda kutsal alan hakkındaki bilgilerimizi güncellememize yardımcı olabilecek yeni verilere ulaşılmıştır.
Elde edilen sonuçlara bakınca kutsal alan ve çevre kentlerin birbirleriyle ve Smintheion ile olan ilişkileri biraz daha açıklık kazanmıştır. Smintheion yolu ile ilgili diğer verileri ise Aleksandreia Troas kenti sağlamaktadır. Kentte E. Schwertheim başkanlığında yapılan kazılarda kent güneyinde yer alan nekropolisten Smintheion yönüne devam eden bir güzergâhın varlığı ele geçen cadde döşemeleri ve yazıtlarla ortaya konmuştur.
Apollon Smintheion kutsal alanını farklı kılan bir diğer özelliği ise, Troya şehrindeki Athena tapınağından sonra Troas’ın en önemli ikinci kutsal alanı olmasıdır. Kutsal alanın önemi Anadolu’daki bilinen Apollon kültleri içerisinde fare simgesiyle karşımıza çıkan tek örnek olmasından kaynaklanmaktadır.
Etimolojik kökeni Mysia diline dayanan Sminthus (fare) sözcüğünden türediği düşünülen “Smintheus” yani “farelere hükmeden”. Ona atfen oluşturulan kutsal alana da “Smintheion” deniyor. Polemon ve Homeros’tan gelen muhtelif rivayete göre, Troyalıların tarafında olduğu savaşta Akhalara vebayı salmaktan tutun, kendisini kızdıran Mysialı rahip Krinis’in tarlalarına fareleri musallat edip ürünlerini talan ettirmeye, sonra pişman olan rahip af dileyince fareleri öldürerek cezadan vazgeçmeye; geleceği bildirdiğine inanılan fareler aracılığıyla hava tahminleri yapıp çiftçiyi yönlendirmekten, halkına kötü davranan kralları, fareleri kullanarak cezalandırıp adalet sağlamaya kadar uzanan işlerin faili o. Bu kültü M.Ö. 2000’de Girit’ten Anadolu’ya göç edenlerin getirdiğini antik kaynaklardan öğrenmekteyiz.
Leto ve Zeus’un oğlu Apollon Sminthos-Fare Kültü ile karşımıza çıkan antik kente dair şöyle bir anlatım da vardır. Çok fazla yetenekleri ve işlevleri ile tanınan tanrı Apollon; özelikle Gülpınar’da çiftçilere zarar veren fare gibi küçük hayvanlar ile sıfatlandırılarak da bilinir. Tanrı okları ile fareleri öldürerek çiftçileri korurken, halkına eziyet eden kralları ise oklarıyla aldığı veba mikrobu ile cezalandırır. Tanrı Apollo’nun kült heykelinin ayaklarının bir bölümü kazılarda ele geçer. O Strabon’a göre, onların üzerine basarak fareleri cezalandıran tanrıdır.
Kaynaklar: Anadolu / Anatolia 42, 2016 D. Kaplan, Turkish Museum, Apollon Smintheus Kazı Alanı’ndaki müze ve tanıtım levhaları
